Uit de ordner: Sailormoon; van manga tot anime

Tijdens het uitmesten van ordners, waar ik al mijn universiteitspapieren in bewaar, bedacht ik me dat er een aantal papers in verstopt zaten die ik graag met anderen zou delen. En laat ik dat eens via dit blog proberen!

Het eerste paper die ik online zal plaatsen, is ook meteen mijn eerste paper op de universiteit geweest! Het was van het vak 'De Macht van Smaak en Geld', van de opleiding Taal- en Cultuurstudies, uit 2002. Ik mocht me voor het eerst uitleven op een hobby, namelijk manga! En ik ging schrijven over de eerste anime die ik had gezien (en waar ik nog steeds een grote passie voor heb): Sailor Moon (of Sailormoon, zoals ik het noem). Natuurlijk begon ik toen nog maar net met mijn opleiding, dus het niveau is niet gigantisch hoog; maar het is wel een leuk verhaal over wat Sailormoon en manga/anime inhoudt.

Sailormoon: Van manga tot anime

Manga en anime. Nederland is er enkele jaren geleden mee in aanraking gekomen door de Pokémon-hype en sindsdien wint het langzaamaan aan bekendheid. Anime is de Japanse tekenfilm, waarbij de voornaamste kenmerken toch wel de grote ogen en de vreemde haarkleuren van de karakters zijn. Manga is de Japanse strip, waar de meeste animes vanaf stammen. Manga is nog vrij onbekend in het Westen, maar met de opmars van Pokémon en Dragonball Z lijkt de poort open voor de strip, die niet te vergelijken is met zijn Westerse tegenhanger. Vanuit Cultural Studies gezien, in de context van consumptie, is de manga een heel bijzondere culturele uiting. Bij Japanse uitgeverijen beslaat de manga ongeveer 40% van wat ze verkopen. Mangas worden dan ook door vrijwel elke Japanner gelezen: jong en oud, rijk en arm, jongen en meisje... Wat het zo populair maakt, zijn de verschillende kanten van manga. Er zijn mangas met humor, romantische mangas, mangas met veel geweld, mangas die maatschappelijke en/of politieke problemen aan de kaak stellen, erotische mangas, mangas over alledaagse problemen van de mens: iedereen kan zich in een manga verliezen. (Besseling) Daarnaast zijn de verhaallijnen van mangas bijzonder: de hoofdpersonen ontwikkelen zich, beleven vele avonturen en leren van hun fouten. De strip heeft vele cliff-hangers, net als een soap, waardoor de consument al snel het vervolg wil weten.


Manga in Japan

In de eerste helft van de 20e eeuw leken de mangas het meeste op de Amerikaanse strips. Ze waren getekend vanuit een twee dimensionaal perspectief en hadden weinig psychologische impact op de lezer. Tezuka Osamu veranderde dit door, geïnspireerd op o.a. Disney films, te wisselen van perspectief en close-ups in zijn strip. Zijn verhalen bevatten niet alleen humor, maar ook boosheid, haat en tragiek en zijn mangas hadden niet altijd “happy endings”. Door de vernieuwingen van Tezuka, ook wel de ‘kami-sama’ (god) van de manga genoemd, ontwikkelde de manga-industrie zich razendsnel. Een groot genre van manga is de shoujo, oftewel de strip voor meisjes. In de jaren ’50 en ’60 werden shoujo door mannen getekend, waarin moeder-dochter-relaties voornamelijk voorkomen, terwijl de jongen-ontmoet-meisje verhalen zeldzaam zijn. (Izawa) Eind jaren ’60 komt er een groep vrouwen op in de shoujo manga. Zij introduceerden nieuwe subgenres als seksualiteit, science fiction, shounen-ai (liefde tussen jongens) en zelfs vragen over het menselijk bestaan, terwijl het taboe op de onderwerpen minder werd. Terwijl de mannelijke artiesten zich gingen richten op de mangas voor jongens en mannen, heeft de shoujo manga zich langzamerhand ontwikkeld tot een belangrijk genre met vele kanten. De meisjes die opgroeiden met shoujo, bleven het genre verrassend trouw, al lezen ze ook mangas voor volwassen vrouwen. De manga is onderverdeeld in vele genres. Eén van de belangrijkste genres is de shoujo manga, wat op meisjes en jonge vrouwen is gericht. Eén van de meest populaire mangas van dat genre was Sailormoon, ontwikkeld in de jaren ’90, en wist met de bijbehorende anime een breed publiek voor zich te winnen. Ook mannen lazen de strip en keken naar de televisieserie, voornamelijk omdat de heldinnen erg sexy waren. Sailormoon heeft uiteindelijk de gehele wereld weten te bereiken.


Het succes van de manga en de anime

Hoe kon van de vele mangas juist de Sailormoon-serie zo ver komen? Het geheim zit naast een goed verhaal vooral in de merchandising eromheen en de samenwerking van de uitgever en de animatiestudio. Om allereerst naar de “internal market” (Meehan) te kijken, geef ik hier de personen en bedrijven weer, die te maken hadden met de productie van Sailormoon in Japan:

Naoko Takeuchi – De bedenkster van Sailormoon
Kodansha – De uitgever van de Sailormoon mangas
TV Asahi – De mensen, die de anime series produceerden in Japan
Toei Animation Ltd. – De animatiestudio
Bandai -- Het Japanse bedrijf dat de Sailormoon merchandise verzorgde (Sailormoonworld)

Naast het verschijnen in het maandblad Nakayoshi van Kodansha, werden er mangaboeken, achttien in totaal, van Sailormoon uitgegeven, waarin enkele delen gebundeld zijn. Doordat er verschillende karakters waren, had iedereen een favoriet waarmee hij/zij meeleefde en konden er spullen van hen verzameld worden van speelgoedproducent Bandai. Deze tactiek op de menselijke verzamelwoede werd later heel duidelijk toegepast op “Pokémon”, waarbij kinderen alle 250 beestjes kunnen verzamelen in het computerspel, als speelkaarten, als knuffels en noem maar op.
Begin mei 1992 kwam de eerste cd met Sailormoon liedjes uit, waar al snel vele cd’s volgden. (Bacon) Daarnaast kwamen computerspellen voor de SuperNintendo en de Gameboy uit, bioscoopfilms, de series op video en tegenwoordig ook DVD, musicals, tijdschriften, “artbooks” en “sketchbooks”. Kodansha, Toei en Bandai hebben dus enorm geïnvesteerd en een immense promotiecampagne gemaakt voor het product “Sailormoon”.
Als we naar de “external markets” (Meehan) kijken, hebben Kodansha, Toei en natuurlijk Takeuchi ten eerste veel verdiend aan de verkoop van de rechten aan tv-zenders verspreid over de gehele wereld. Alleen bij de Amerikaanse versie hebben ze alle macht uit handen gegeven, zoals ik later zal laten zien. De consument, de spil van de tweede “external market”, die fan werd van Sailormoon, probeerde zoveel mogelijk te verzamelen van de serie. Zoals eerder aangegeven, was er een enorme hoeveelheid aan diverse producten en had de consument daar veel geld voor over.
Uitgever Kodansha en animatiestudio Toei hadden en nauwe samenwerking in de productie van de tv-serie. In februari 1992 werd het eerste deel in Nakayoshi gepubliceerd en begin maart 1992 werd de eerste aflevering van de televisieserie uitgezonden. De anime had een ander plot dan de manga om voor meer afleveringen te zorgen. Er werden “fillers” bedacht, nieuwe episodes om de serie wat langer te laten duren en om de schrijfster meer tijd te geven voor een nieuwe serie, waarbij ook de belangrijkste karakters nog wat uitgediept konden worden. Frank Kessler noemde in zijn gastcollege de “tie-in”, een veelal succesvolle combinatie van film en strip, waarbij de consument de strip leest en daarbij nieuwsgierig wordt naar de film. Batman werd als voorbeeld genoemd, waarbij in de jaren ’60 de consument de strip las en vervolgens ook naar de televisieserie keek. De “tie-in” is bij Sailormoon zeker van toepassing, wat vooral duidelijk is te zien bij de releasedata. Daarnaast werden er net als bij Batman ook bioscoopfilms uitgebracht, maar die werden buiten Japan alleen op tv uitgezonden.
Kodansha haalde nog meer voordeel uit de bekendheid van Sailormoon. Terwijl de Japanse consument elke week een aflevering op tv keek, kochten ze nog eens het maandblad Nakayoshi, waardoor ze ook vertrouwd raakten met andere mangas. Deze tactiek van uitgever Kodansha kan vergeleken worden met de muziekprogrammering. Concertgebouwen proberen naast “publiekstrekkers” onbekende artiesten te programmeren, zodat het publiek met hen bekend kan raken. (Lelieveldt) Het grootste verschil tussen een concertgebouw en Kodansha is echter, dat de uitgever het alleen voor commerciële doeleinden gebruikt, terwijl het concertgebouw nog idealen nastreeft.

Naoko Takeuchi en Sailormoon

“When asked, "What inspired you to create Sailormoon?" Naoko-san answered that in Japan, the sailor uniform was very much the symbol of a young schoolgirl and that junior high was a very challenging and emotional period for girls. She wanted to create a character that would empower her readers, that girls could easily relate to because of the uniform. She also joked that older men also liked those uniforms, and may explain the diverse fan base!” (Vallen)

Naoko Takeuchi is de “manga-ka” (de schrijfster en tekenares) van Sailormoon. Begin jaren ’90 publiceerde het maandblad Nakayoshi van Kodansha haar “Code Name wa Sailor V”. De hoofdpersoon was een meisje, die een pratende kat ontmoette en het kwaad ging bestrijden in een “Sailorfuku”, een sexy tenue gebaseerd op de schooluniformen in Japan. De manga werd een succes en Kodansha vroeg of ze meer wilde doen met dit onderwerp. Animatiestudio Toei wilde daarbij een anime produceren. Zo werd “Bishoujo Senshi Sailormoon” (mooie soldate Sailormoon) geboren, met nieuwe heldinnen in de hoofdrol. Omdat Sailormoon als manga (de oplage van Nakayoshi verdubbelde) en tv-serie zo’n groot succes was, kwamen er nog 4 vervolgseries, genaamd Sailormoon R(omance), Sailormoon S(uper), Sailormoon SuperS en Sailormoon Stars.
De druk op Naoko Takeuchi was enorm. Terwijl ze aan de mangas werkte, moest ze aan de animatiestudio doorgeven, wat haar plot ging worden en werkte ze ondertussen ook nog eens aan speciale uitgaven, zoals de “artbooks” in kleur. In de mangas vertelt ze over de lieve dingen, die haar redacteur Osabu voor haar deed, maar in haar autobiografische manga “Princess Takeuchi Naoko's Return-to-Society Punch!” die in 1998 verscheen, nadat de Sailormoon-serie was beëindigd en ze van uitgever was gewisseld, vertelde ze terloops over de nare dingen die ze bij Kodansha had meegemaakt. Enkele uitspraken:

“Kodansha won't give me back my manuscripts!”
“The crystallization of our blood, sweat, and tears as manga artists, the manuscripts I cut into my life to draw... [Kodansha] lost them!”
“In a recent magazine, it was written that the Sailor Moon comics are fifth place as Kodansha's all-time top-selling shoujo manga. I didn't know that! The redactorial department wouldn't tell me that kind of thing.”
“Boss Osabu: No! Do a new serial as scheduled! Ordinarily, going without a break is natural. None of us are resting. You'll be forgotten by the readers! Just because one book hit, don't take advantage of the situation!” (Glover)

Takeuchi haalde hard uit naar haar uitgever en redacteur Osabu. Ze betreurt het daarnaast, dat ze zo weinig macht had over haar Sailormoon. Ze vond het jammer, dat de anime zo verschilde van de manga, wat o.a. duidelijk wordt uit een antwoord dat ze gaf op een conventie in Amerika:

“When a fan asked "What gender are the Star Lights?" the question presented an instance where Naoko-san displayed annoyance with the producers of the anime series. She put the matter to rest by proclaiming that in the manga, the [Star Lights] had always been girls, but that the anime studio made them into guys that transformed into girls! She admitted that this studio alteration really bothered her but that it was outside of her control.” (Vallen)

Sailormoon in Amerika

Op 11 september 1995 werd Sailormoon voor het eerst uitgezonden in Amerika, waarbij de anime was aangepast om vooral niet de jonge kijkers te shockeren. Frank Kessler vertelde, dat tot 1952 de “Hayes Code” fungeerde, waarin stond wat wel en niet mocht worden uitgezonden. Ik denk, dat de Hayes Code altijd is blijven bestaan, al is het verworden tot een morele code voor producers en tv-zenders. Bepaalde dingen zijn in de Engelse Sailormoon weggelaten, die in Europa wel weer uitgezonden konden worden.
Bij de Engelse Sailormoon waren de volgende bedrijven betrokken:

DiC – Het bedrijf, dat de Engelse “dub” van Sailormoon produceerde.
Seagull Entertainment -- Het distributie bedrijf van DiC.
Mixx Entertainment Inc. – De uitgever van de in het Engels vertaalde mangas.
Irwin Toys -- Het Amerikaanse bedrijf dat Sailormoon merchandise produceerde. (Sailormoonworld)

DiC Entertainment heeft o.a. de volgende dingen uit de originele show gewijzigd:

Als de meiden transformeren, zijn alle “vrouwelijk lichaamsvormen” wazig gemaakt.
Een man van een homoseksueel koppel blijkt een vrouw te zijn.
Als iemand op haar wang wordt geslagen, om uit haar hysterie te komen, wordt dit geknipt.
Seksuele getinte beelden, zoals een glimp onder de rok van de meisjes, zijn verwijdert.
Twee heldinnen zijn een lesbisch koppel; in Amerika zijn ze nichtjes.
De namen zijn “Amerikaanser” gemaakt.
De gehele achtergrond muziek. (Arromdee)

DiC heeft zelfs gehele episodes weggelaten of bepaalde scènes gewist. Het is duidelijk, dat in de V.S. andere normen voor tv uitzendingen heersen dan in Japan. Helaas heeft DiC alles wat maar aan Japan herinnert compleet uit de serie gehaald (sommige scènes werden gespiegeld, zodat de automobilisten aan de “goede kant” zaten!) en er een gemiddelde Amerikaanse tekenfilm serie van gemaakt, waarbij de karakters even weinig diepgang hebben als DiC’s eigen Inspector Gadget.

Waarom de manga zo populair is

Het is moeilijk om vanuit mijn Westerse perspectief een manga kritisch te beoordelen, aangezien er nog maar weinig vergelijkingsmateriaal aanwezig is. Mangas worden in Nederland nog maar in enkele speciaalzaken verkocht en worden uit Amerika geïmporteerd. De mangas zijn helaas hierdoor duur en in het Engels vertaald, waardoor er bepaalde gegevens verloren zijn gegaan in de cultuur- en taalverschillen tussen het Japans en Engels. De manga’s die Nederland weten te bereiken zijn wel het beste van het beste, en Sailormoon behoort daartoe. Takeuchi gebruikt veel filmische technieken, zoals close-ups en verplaatsing van “camerastandpunt”. Ze heeft een zeer goede verhaallijn ontwikkeld, waarbij de karakters voldoen aan hun astrologische kenmerken evenals hun bloedgroep, wat heel populair is in Japan. Het bevat veel humor, maar nog meer romantiek en drama. De hoofdpersoon is een zeer geloofwaardig karakter, die de culturele grenzen overschrijdt en ook in het Westen kan worden begrepen. De problemen van een tienermeisje zijn immers universeel.

Nederland en Sailormoon

Sinds begin september wordt Sailormoon uitgezonden op Yorin. Het is bijzonder, dat een oude serie als Sailormoon toch nog uitgezonden wordt. Yorin zond al anime uit in het Cartoon Network blok, nl. Dragonball Z. Nu hebben ze twee ochtenden in de week twee anime series gebaseerd op Shoujo manga: Cardcaptor Sakura en Sailormoon. Cardcaptor Sakura is vertaald uit het Engels, waarbij er censuur is toegepast en vele Japanse grappen verloren zijn gegaan. Sailormoon is daarentegen vanuit het Duits vertaald. RTL2 heeft zo’n 5 jaar geleden Sailormoon uitgezonden, waardoor ik bekend raakte met de serie. De enige censuur in de Duitse versie is, dat een homoseksuele jongen in een vrouw is veranderd. Het is bijzonder, dat een lesbische koppel nog wel bestaat, ze behoren zelfs tot de heldinnen. De vrouwen zijn trouwens niet expliciet lesbisch, je kunt het slechts bemerken aan enkele opmerkingen en het gedrag van de twee samen. Naoko Takeuchi zegt het volgende over het koppel:

“The relationship between Haruka and Michiru is quite special. I think the most important feeling in the world is friendship. The friendship between them is so strong that it becomes love. There's not only heterosexual love, but there also can be a homosexual love, in this case between two girls. (...) In Japan, strong girls are very popular. (...) It wasn't easy to make children understand how there could be true love between two women. Haruka is a tomboy, she talks and dresses like a boy, and therefore it's natural she falls in love with Michiru.” (Wind Spirit)

Censuur is gelukkig niet toegepast, al wordt er wel gewaarschuwd, dat het programma alleen geschikt is voor kinderen van 6 jaar en ouder. Omdat Sailormoon nog niet zo lang wordt uitgezonden in Nederland, is het niet duidelijk, of er ook zo’n grote merchandising campagne wordt losgelaten als in Japan en Amerika. Het zal ook aan de kijkcijfers liggen, of de vervolg series uitgezonden zullen worden. Niets, behalve de tijd van uitzending, kan Sailormoon van succes afhouden, aangezien het in de hele wereld zo is aangeslagen. Nederlandse meisjes hebben zelden een tv serie gehad met sterke, vrouwelijke heldinnen. Sailormoon heeft aan de wieg van een Japanse anime-golf gestaan, maar al snel wordt vergeten, wat eraan is voorafgegaan. Naoko Takeuchi is mijn heldin, omdat zij met het verhaal kwam en er zo’n enorm succes van wist te maken.


Bronnen:

Animation World Magazine. “Inside Japan’s Beloved Toei Animation” http://www.awn.com/mag/issue4.06/4.06pages/tachikawatoei/tachikawatoei2.php3
Arromdee, Ken. “The Sailormoon FAQ: Cuts, Censorship and Changes” http://www.sailormoon.org/faq/
Bacon, Michelle. “Discography” http://www.sailormusic.net/tracks/index.html
Besseling, Nard. “Strips en de cultuur van het beeld”
http://www.antrop-ver.nl/motief/nummers/motief36-6.htm
Glover, Alex. “The Manga of Takeuchi Naoko” http://www.kurozuki.com/takeuchi/punch/trans/round01.html
Hart, C “Japans striptekenen” Librero Nederland b.v. 2001.
Izawa, Eri. “Japanese Manga and Animation: Brief history of Manga” http://www.uncc.edu/~medomoto/3209/anime/manga_history.html
Kessler, Frank. Gastcollege “De Macht van Smaak en Geld”. 7 Oktober 2002.
Kodansha. “Official Kodansha site” http://www.kodanclub.com/
Lelieveldt, Philomeen. Gastcollege “De Macht van Smaak en Geld”. 21 Oktober 2002.
L’Universe des Sailor Senshi. “Naoko Takeuchi: La Mangaka” http://beaulieu.free.fr/naoko/style.html
Meehan, E.R. “Holy Commodity Fetish, Batman!” De Macht van Smaak en Geld Reader 2002.
SailorHolland. “Popularity” http://www.geocities.com/Tokyo/Springs/5770/eng/virus.html
Sailormoon.org. “Images” http://www.sailormoon.org
Sailormoonworld. “Credits” http://sailormoonworld.com/credits.htm
Sam Resources. “Nakayoshi” http://www.firefly-anime.com/sam/monthly.html
Thorn, Matt. “What are Shoujo Manga?”
http://www.matt-thorn.com/what_are_shoujo_manga.html
Vallen, Mark. “1998 San Diego International Comics Convention” http://www.theblackmoon.com/Naoko/take2.html
Vanilla-dreams. “Meet the Mangaka”
http://www.vanilla-dreams.com/lovelove/mangaka/mangaka.htm
Wind Spirit. “Interview with Naoko Takeuchi” http://www.kicie.net/realm/naoko.htm